Pierwotna wersja tekstu wygłoszona została podczas I Studenckiej Konferencji Naukowej "AM-biwalencja" - Wymiary ciszy i hałasu (26-27.02.2024).
1. Wprowadzenie[1]
Wibrafon jest instrumentem perkusyjnym z rodziny metalofonów, pochodzącym całkowicie z Ameryki. Ewoluował on w różnych projektach pod twórczym wpływem dwóch pomysłowych i płodnych niemieckich projektantów, zatrudnionych przez konkurencyjnych producentów instrumentów perkusyjnych. Rozwój instrumentu prowadzony na poszczególnych etapach przez oddzielne firmy doprowadził do dwoistości nazw, która nadal istnieje. Zarówno vibraharp (Deagan), jak i vibraphone (Leedy) to nazwy handlowe wymyślone przez producentów. W późniejszym czasie firma Musser przyjęła nazwę vibraphone ze względu na dużą popularność wśród muzyków i dziennikarzy. Używano też innych nazw, takich jak vibrabells, vibraceleste i harpaphone, jednak szybko zostały one zapomniane.[2]
Instrument składa się z następujących części: aluminiowe sztabki, aluminiowe rezonatory, metalowa lub drewniana rama, tłumik nożny i silnik elektryczny.[3] Najważniejszym elementem wibrafonu są jego sztabki. To od nich w głównej mierze zależy brzmienie instrumentu. Każda z firm perkusyjnych posiada swój sposób ich produkcji, uwzględniający unikalny skład i wymiary.
2. Przetworniki piezoelektryczne – nowe spektrum brzmienia
Możliwość zastosowania przetworników piezoelektrycznych w wibrafonie wyeliminowało problem związany z wyłapywaniem innych fal dźwiękowych z estrady. Nagłośnienie bezpośrednio sztabek pozwoliło na redukcję masy wibrafonu poprzez usunięcie rezonatorów i budowę lżejszych ram. Największą zaletą jest możliwość podłączenia różnorodnych urządzeń do zmiany dźwięku znanych z gitar basowych czy elektrycznych. Obecny rozwój technologiczny pozwala znacząco poszerzyć możliwości wibrafonu, a nawet zamienić go w kontroler MIDI.
3. Sposoby wydobycia dźwięku na wibrafonie
Istnieje wiele sposobów wydobycia dźwięków na wibrafonie. Różnorodność środków jest limitowana jedynie naszą wyobraźnią. Stosowanie rozmaitych rodzajów pałek, przedmiotów codziennego użytku, a także nakładanie przedmiotów na instrument to tylko kilka propozycji sposobów modyfikowania barwy dźwięku. Sposoby artykulacyjne w grze na wibrafonie to m.in.: staccato, legato, spiccato, portato, portamento, glissando, tremolo oraz arpeggio. Możliwości te poszerza amplifikacja wibrafonu poprzez wykorzystanie przetworników piezoelektrycznych. W ramach moich badań w zakresie różnorodnych modulacji częstotliwości dźwięku instrumentu uzyskałem rezultaty dające odmienne spektrum dźwiękowe, m.in.: możliwość wykonania crescenda i decrescenda (dotychczas niemożliwego na instrumencie akustycznym), rozbudowania struktury samego dźwięku poprzez dodanie nowych składowych (np. dolna oktawa), po zmianę barwy przypominającą organy czy syntezator.
4. Wymiary ciszy i hałasu w grze na wibrafonie amplifikowanym – efekty dźwiękowe
Efekty dźwiękowe to różne sposoby modyfikowania i wzbogacania dźwięku za pomocą elektronicznych lub mechanicznych urządzeń. Mogą być stosowane na różnych instrumentach, np. gitarze basowej, gitarze elektrycznej, syntezatorze, mikrofonie czy wibrafonie. Są wbudowane w instrument oraz podłączane za pomocą kabli lub bezprzewodowo. Znajdują swoje zastosowanie w studiu nagraniowym, jak i muzyce wykonywanej na żywo. Typologię poszczególnych efektów dźwiękowych oraz ich charakterystykę przedstawia poniższa tabela.
Efekt dźwiękowy | Charakterystyka |
Efekty czasowe | polegają na zmianie czasu trwania lub powtarzania dźwięku. Należą do nich np. reverb (pogłos), delay (opóźnienie), echo (odbicie) czy looper (zapętlanie) |
Efekty modulacyjne | działają na zasadzie zmiany częstotliwości lub fazy dźwięku. Należą do nich np. chorus (chórek), flanger (efekt ,,latającego spodka”), phaser (przesunięcie fazy) czy vibrato (drżenie tonu) |
Efekty dynamiczne | opierają się na zmianie amplitudy lub głośności dźwięku. Należą do nich np. distortion (zniekształcenie), overdrive (przesterowanie), compressor (kompresja) czy limiter (ograniczenie) |
Efekty filtracyjne | zmieniające widmo częstotliwościowego dźwięku. Należą do nich np. equalizer (korektor), wah-wah (efekt wahania tonu), envelope filter (filtr obwiedniowy) czy auto-wah (automatyczny efekt wahania tonu) |
Efekty specjalne | wykorzystywane do tworzenia nietypowych lub oryginalnych dźwięków. Należą do nich np. vocoder (synteza głosu), pitch shifter (zmiana wysokości tonu), harmonizer (dodawanie harmonii), ring modulator (modulacja pierścieniowa) czy bit crusher (redukcja jakości) albo Talk Box |
Tabela 1. Charakterystyka efektów dźwiękowych (opracowanie własne).
Istotną kwestią jest zaplanowanie miejsca dla efektów dźwiękowych. Wykorzystanie gitarowego pedalboardu jest bardzo pomocne. Umiejscowienie efektów zależy przede wszystkim od sposobu gry. Używanie prawej nogi do tłumienia sztabek sprawia, że efekty będące po lewej stronie wymuszają zmianę pozycji w celu przełączenia urządzeń. W moim wibrafonie zastosowałem pedał ekspresji przyklejony do pedału tłumika, co pozwala na wygodną zmianę dynamiki w trakcie trwania dźwięku. Efekty dźwiękowe z prawej strony są dobrze widoczne z pozycji gry i łatwe do zmiany, jeśli ciężar ciała opiera się na lewej nodze.
Implementacja przetworników piezoelektrycznych do wibrafonu pozwala na stworzenie systemu MIDI. Z pomocą odpowiedniego przetwornika analogowo-cyfrowego, mikroprocesora i specjalnie napisanego algorytmu można zamienić sztabki wibrafonu w kontroler sterujący. Firma Vanderplas stworzyła system MIDI do wibrafonu już 20 lat temu, jednak z uwagi na niską moc obliczeniową podzespołów słyszalna jest wysoka latencja. Z tego powodu wibrafoniści tacy jak Mike Mainieri stosowali MIDI jako dodatek do podstawowego dźwięku instrumentu. Nakładanie dźwięków bez wyraźnego ataku nie dawało wrażenia opóźnienia sygnału. Trevor Taylor w filmie promocyjnym firmy Vanderplas przedstawił możliwości brzmieniowe systemu MIDI:
Zastosowanie przetworników piezoelektrycznych w wibrafonie poszerza jego możliwości brzmieniowe i w odróżnieniu od mikrofonów pojemnościowych eliminuje problem nagłośnienia innych instrumentów z estrady, a także pozwala na znaczącą redukcję wagi poprzez demontaż rezonatorów lub budowę lżejszej ramy. Montaż przetworników piezoelektrycznych jest możliwy w każdym wibrafonie i nie wpływa na akustyczne brzmienie instrumentu. Wykorzystanie ich wpływa na komfort gry w zakresie dynamiki oraz umożliwia konkurowanie z innymi instrumentami. Jest to możliwe poprzez implementację dodatkowych efektów dźwiękowych, m.in.: zmieniającymi barwę, wydłużającymi czas wybrzmienia, zwiększającymi rejestr, modulującymi, a nawet umożliwiającymi modulację dźwięku wibrafonu poprzez usta.
[1] Tekst oparty na fragmentach pracy licencjackiej autora pt. „Amplifikacja wibrafonu w muzyce jazzowej. Przetworniki piezoelektryczne – nowe spektrum brzmienia.”, przygotowanej pod kierunkiem dr. hab. Karola Szymanowskiego, prof. AM. Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy, 2023.
[2] https://deaganresource.com/ [dostęp: 09.06.2023]
[3] Włodzimierz Kotoński, Leksykon współczesnej perkusji, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1999, s. 142-143.
Comments